De aanloop

Het medium radio is meer dan honderd jaar oud. De eerste uitzending, een concert vanuit het Koninklijk paleis in Brussel, vond plaats op 28 maart 1914. Maar de kans dat veel Belgen het gehoord hebben, is bijzonder klein, want ontvangsttoestellen waren peperduur en voorbehouden voor de rijke burgers. Pas vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw komt de Belgische radiogeschiedenis in een stroomversnelling terecht met de oprichting van Société Belge Radio-électrique, die onder de naam SBR betaalbare radio's gaat produceren. Op 18 juni 1930 wordt het Nationaal Instituut voor Radio-omroep (NIR) opgericht, de voorloper van de huidige VRT.
Twee dagen later komt de minister al met een wet voor luistergeld: bezitters van een radiotoestel moeten jaarlijks 60 frank betalen om te mogen luisteren. Politiek en radio: de combinatie zal later in de geschiedenis vaker wel dan geen remmende factor te zijn.

Waren er toen ook al lokale radio's?

Zeker, in de jaren dertig geeft het ministerie van PTT toestemming aan lokale privé zenders om uit te zenden. Zoals Gerard Keersmaeckers die in 1937 Radio Loksbergen opstartte vanuit zijn woning aan de Turnhoutsebaan in Diest. De middengolfzender en bijhorende antenne stond buiten de stad opgesteld op het hoogste punt in Loksbergen en zond vooral verzoeknummers uit. Deze privé zenders, door de politiek beperkt tot één per provincie, waren heel populair.
Net voor het uitbreken van de tweede wereldoorlog zijn er in België 1,2 miljoen radiotoestellen.


Radio wordt een staatsmonopolie

Na de bevrijding in 1944 neemt de regering het staatsmonopolie op radio-uitzendingen over. De NIR krijgt het monopolie en heeft gevolgen voor de lokale zenders. Geen enkele van de voor-oorlogse vrije zenders mag opnieuw de ether in. Wie dat toch doet, krijgt zware boetes. In de jaren 50 duiken op de middengolf regelmatig piratenzenders op. Dat is ook het geval in Bekkevoort, waar Maurice - van War Jak - Laeremans in het ouderlijk huis in de Robbesrodestraat in de kelder waar de maalmachine staat van zijn vader een zender installeert. Radio Nachtegaal is geboren. De uitzendingen beginnen steevast met de 'Koekoekswals' en er worden opnames van 'crochet' wedstrijden en verzoekjes uitgezonden. Een inval van de BOB zorgt ervoor dat Maurice zijn piratenplannen (tijdelijk) opbergt.

Piratenzenders omzeilen vanop zee het staatsmonopolie

Het gevaar voor het monopolie van de staatsomroepen komt niet van op land, wel vanuit zee. Voor de kust van Engeland duiken vanaf de vroege jaren 60 schepen op vanwaar radio London en Caroline gaan uitzenden. In Nederland worden Radio Veronica en Noordzee actief. Ook Vlaanderen krijgt zijn piratenzenders maar moet daarvoor wachten tot 1972 met Radio Atlantis, twee jaar later gevolgd door het succesvolle Radio Mi-Amigo (zie foto). De overheid treedt met het in voege gaan van de anti-piratenwet van 31 augustus 1974 zwaar op tegen medewerkers die direct of indirect betrokken zijn zeezenders. Veronica en Noordzee stoppen, Mi-Amigo gaat als enige door en verhuist de studio's noodgedwongen naar Spanje (Playa D’Aro). In 1979 komt een einde aan het zeezenderverhaal na het zinken van het laatste uitzendschip.

De zeezenders zouden nog een laatste keer van zich laten horen midden jaren 80 met de heropstart van Radio Caroline en de Nederlandstalige uitzendingen van Radio Monique vanaf het zendschip Ross Revenge en de komst van het Amerikaanse Radio Laser 558 vanop MV The Communicator. Maar de middengolf had zijn beste tijd gehad. Voortaan zou het radioverhaal verdergaan aan land en op FM.


Vrije radio's schieten uit de grond

Eind jaren 70 ontstaan in ons land de eerste clandestiene FM zenders. Actiegroepen, milieubewegingen en studentenorganisaties zien in het medium radio vooral een middel om ideeën te verspreiden (de rol die de sociale media vanaf 2010 overgenomen hebben). Een voorbeeld daarvan is Radio Sylvania opgericht in maart 1980 tegen de sluiting van de beelbuizenfabrikant. Vanuit de Tiense fabriek worden gedurende meer dan een half jaar programma's uitgezonden. De sluiting heeft men niet kunnen verhinderen, maar het inspireerde tal van radiomakers om vrije radio's op te starten in Tienen (oa. Retour, Radio 94) en ver daarbuiten. Het virus zou een jaar later ook overwaaien naar Bekkevoort.

Het resultaat laat zich raden: begin jaren 80 kent Vlaanderen een wildgroei van vrije radio's. In grote steden is het drummen voor een plaatsje op de te kleine FM band (100-104 Mhz). Storingen en ontvangstproblemen zijn dan ook schering en inslag, net als de talrijke inbeslagnames van de zendapparatuur. Maar vrije radio's zijn een schot in de root, ze spelen in op de wensen van de luisteraar en weten die al snel massaal aan zich te binden.

Een voorbeeld van zo'n populair radiostation is Radio Maeva dat uitzond vanuit de even legendarische witte villa (zie video: YouTube). Markant detail: Maeva is gestart met uitzenden net op dezelfde dag als Radio Express.


De legalisering

De politiek heeft er geen vat op en zet daarom de legalisering om orde te brengen in deze etherchaos hoog op de politieke agenda. In 1982 maakt Vlaams minister Poma werk van de erkenning van de vrije radio's. Hij neemt er zijn tijd voor.
Pas in 1984 worden de eerste - en dan nog wel tijdelijke - erkenningen uitgedeeld en dat zal de radiowereld geweten hebben: door het tekort aan vrije frequenties wordt niet alleen het aantal lokale radio's beperkt, ze moeten ook aan zendvermogen inboeten. In sommige regio's moet één frequentie gedeeld worden door meerdere radio's. Een aantal vrije radio's heeft het moeilijk met deze opgelegde legalisering en kapt ermee. Sommigen gaan verder zonder een erkenning aan te vragen en zullen later uit de ether gehaald worden.

De erkende radio's die verder gaan, kiezen ofwel voor een commerciële benadering of blijven trouw aan de lokale aanpak en zien hun rol als aanvulling van de overheidszender BRT.

De legalisering van de vrije radio's heeft een zware mokerslag uitgedeeld aan de prille sector. Het zendvermogen werd beperkt tot maximum 100 Watt (antenne) met een antennehoogte van dertig meter. Een radio die uitzond met vier dipoolantennes, mocht nog iets van een 25 Watt uitsturen, goed voor een zendbereik van ongeveer zes kilometer (in mono) rond de mast. Was je antennemast hoger dan 30 meter dan bestond de kans dat je aan zendvermogen inboette. Door dit beperkte luistercomfort zou de lokale radio nooit een concurrent worden van de nationale zenders.

Studio Brussel en Donna geven de doodsteek

Het startende Studio Brussel copieert de vrije radio's

De overheidszender laat zich niet onbetuigd en springt mee op de kar van het succes van de vrije radio. In 1983 wordt als tegenzet Studio Brussel gelanceerd met een vlotte presentatiestijl en live programma's tijdens de spitsuren om zo marktaandeel terug te vinden. Als de jongerenzender drie jaar later een nationale dekking krijgt met hoogvermogen zenders in elke provincie, lukt dat gedeeltelijk.

Het is wachten op de lancering van Radio Donna begin jaren 90. Dan krijgt de lokale radio de echte doodsteek. Sommige stations kunnen nog even het hoofd boven water houden door het aangaan van samenwerkingsverbanden (SIS, Contact, ExtraFM), maar enkel zij die het even professioneel aanpakken als de nationale zenders, zullen overleven. Als begin jaren 2000 de weg vrijgemaakt wordt voor de landelijke private netwerken (oa. Q music, 4FM het latere Joe) gaat dat terug ten koste van de in nood verkerende lokale radio.

Anno 2021 zijn er in Vlaanderen nog een 100 tal lokale radio's. Sinds de erkenningsronde van 2017 hebben de grotere stations de beschikking over een cluster van 2 of 3 frequenties die hen een groter uitzendgebied geeft. Maar net zoals in de jaren tachtig, kan de lokale radio enkel overleven door vrijwilligerswerk en de gulle giften van sponsors of lokale handelaars. 40 jaar vrije radio in Vlaanderen is niet meeteen een succesverhaal gebleken, maar gelukkig kunnen we terugblikken op een fenomenale opstart in 1981. Dat lees je in een volgend hoofdstuk


Reacties en commentaren kan je hieronder kwijt


© 2021 Radio Express, Danny Piot
Overname teksten en foto's toegestaan mits naamsvermelding en link naar deze website
Bronvermelding foto's : oude radio (Unsplash), Maeva(YouTube Radiovisie), Studio Brussel (VRT)